kontynuacja pracy magisterskiej o Aksamitnej Rewolucji w Czechosłowacji
Na problem zmiany elit władzy po 17 listopada spojrzeć można z perspektyw trzech głównych aktorów tych wydarzeń: społeczeństwa, władzy i opozycji. Stosunek społeczeństwa do tego zagadnienia jest najbardziej jednoznaczny – już podczas manifestacji 17 listopada na transparentach pojawiły się napisy żądające dymisji najbardziej skompromitowanych polityków. Społeczeństwo było często radykalniejsze w tej kwestii niż opozycja, która żądania opozycji artykułowała. Ludzie na ulicach jednoznacznie opowiadali się za tym, aby u władzy pojawili się nowi ludzie nie związani z reżimem.
Ci komuniści, którzy umieli dostosować się do nowej sytuacji, zdawali sobie sprawę, że na pewne ustępstwa muszą przystać, także te dotyczące jakiś zmian w rządzie. Podzielenie się częścią władzy mogłoby w dalszej perspektywie doprowadzić do spadku popularności Forum Obywatelskiego. Współrządzących opozycjonistów bowiem łatwo byłoby obwinić za pierwsze negatywne następstwa transformacji gospodarczej. Poza tym umiejętne rozegranie tej karty mogło doprowadzić do podziałów wśród opozycji, co władza usiłowała zrobić proponując poza plecami OF stanowiska w rządzie Obrodzie.
Najbardziej skomplikowane podejście do tego problemu prezentowała opozycja. Forum obywatelskie na początku określało swoją rolę jako pośrednika w dialogu pomiędzy władzą a opozycją. Opozycja nie była gotowa do przejęcia władzy. Z czasem, dzięki rosnącym zasobom ludzkim, pod wpływem nacisku ze strony społeczeństwa oraz dzięki zachęcie ze strony komunistów opozycja zdecydowała się na przejecie części władzy. W rozmowach toczonych w sztabie kryzysowym Forum Obywatelskiego wymyślono specjalne określenie: „taktyka wysuniętych straży”. Opozycja wychodziła z założenia, że władze w pełni zdoła przejąć po pierwszych wolnych wyborach w czerwcu 1990 roku. Do tego czasu chciała, aby ludzie cieszący się zaufaniem (także niektórzy członkowie KPCz czy Frontu Narodowego) OF obsadzili resorty związane z gospodarką i mieli na pieczy sprawy legislacyjne, aby w ten sposób przygotowywać grunt pod transformacje ekonomiczną. „Przyspieszony puls historii” zmusił ich jednak do zmiany poglądów. Opozycji udało obsadzić się większość najważniejszych resortów i otoczyć komunistycznego premiera gabinetem złożonym ze swoich ludzi, a więc przejąć realną władzę.
Po raz pierwszy o rekonstrukcji władzy federalnej opozycja zaczęła mówić 28 listopada, 11 dni po manifestacji na Národní Třídě. Na spotkaniu z premierem L. Adamcem wspólna delegacja OF i VPN zażądała dymisji G. Husáka i L. Adamca. Miał to być jednak gest skierowany do opinii publiczną, gdyż żądając tych dymisji opozycja nie była przygotowana do przejęcia władzy. Zaproponowano więc utworzenie nowego gabinetu pod przewodnictwem Adamca, który w tamtym czasie cieszył się opinią jedynego człowieka zapewniającego kontynuację władzy a jednocześnie będącego gwarantem zmian. Rekonstrukcja rządu odbyć się miała do 3 grudnia. Żądania opozycji ograniczały się do tego, aby zmieniony rząd wydał jak najszybciej oświadczenie, w którym zapewni, że celem rządu będzie przygotowanie prawnych fundamentów przyszłych wolnych wyborów, prawa do zgromadzenia i wolności mediów. Opozycja wyraziła swoje przekonanie, że władza będzie cieszyć się społeczną akceptacją jeśli będzie utworzona przez profesjonalistów. Jednocześnie zapewniono premiera, że w wypadku, gdy władza nie uzyska akceptacji społeczeństwa zostanie on wezwany przez opozycję do złożenia powtórnej dymisji. Opozycja jednak nie przedstawiła żadnych konkretnych propozycji, co do obsadzenia ministerskich stanowisk.
„Nikt nie liczył się z tak szybkim rozpadem struktur władzy. O naszych kandydatach do reorganizowanego przez L. Adamca rządu nie dyskutowaliśmy nawet w kuluarach. Zadaniem Adamca nie było utworzenie władzy, która odzwierciedlałaby istnienie różnych sił politycznych, ale stworzenie rządu technokratów”[1].
Podsumował to spotkanie uczestnik Petr Pithart.
„Strategią rządzącej elity było jednak utrzymanie swojej władzy, z tą jednak różnicą, że polityczny punkt ciężkości przesuwał by się od „twardych” komunistów do tej części nomenklatury, którą określić by można mianem „realistów”. Mając to na uwadze L. Adamec utworzył rząd potocznie nazwany od ilości komunistów i niekomunistów ‘15:5’”[2].
Nowa władza nie spotkała się z akceptacją społeczeństwa, zgodnie więc z zapowiedzią OF, tuż po ogłoszeni składu nowego rządu, ogłosiło, że nie jest on żadną rekonstrukcją a zmiany są jedynie kosmetyczne. Szczególne niezadowolenie OF wywołał fakt, że do znaczących zmian nie doszło w resortach związanych z gospodarką, w ministerstwie spraw wewnętrznych i zagranicznych. Staronowi ministrowie, zdaniem opozycji nie byli zdolni do reprezentacji narodu w zmieniającym się kontekście politycznym w kraju i zagranicą. Niezadowolenie wzbudziła też zbyt mała liczba bezpartyjnych profesjonalistów.
Z poprzedniego rządu pozostało aż 12 członków, wśród nowych 8 ministrów znaleźli się trzej komuniści (Miroslav Vacek – min. obrony narodowej; František Pinc – min. spraw wewnętrznych i Andrej Barčák – min. handlu z zagranicą). Bezpartyjnym i członkom Frontu Narodowego dostały się mniej ważne bądź symboliczne wręcz miejsca w rządzie: Ladislav Dvořák (ČSL) – Federalny Urząd Cenowy, František Reichel (ČSS) – minister rządu, Josef Hromádka (bezpartyjny) – wicepremier; Viliam Roth (bezpartyjny) – minister bez teki; Květoslava Kořinková (bezpartyjna) Urząd Ludowej Kontroli.
Zrekonstruowanej władzy nie dane było długie istnienie. Przetrwała jedynie tydzień. Niemal od samego jej powołania toczyły się rozmowy dotyczące jej kolejnej rekonstrukcji Chyba już tylko dla zachowania pozorów L. Adamec rozmowy na temat zmiany swojego rządu toczył z partiami należącymi do Frontu Narodowego. Instytucja ta, będąca listkiem figowym przesłaniającym faktyczny monopol komunistów na władzę w kraju, traciła rację bytu i nie reprezentowała faktycznie nikogo (oficjalnie Front Narodowy ukończył swoje istnienie 7 lutego 1990). Punkt ciężkości władzy przesuwał się do centrum skupionego wokół V. Havla. Na wyraźne życzenie L. Adamca OF i VPN przedstawiły własne propozycje osób, które mogłyby zasiąść w nowym rządzie. Kandydatami cieszącymi się poparciem opozycji byli: Ján Čarnogurský, Vladimír Dlouhý, Miroslav Kusý, Jiří Dienstbier, Václav Klaus, Petr Miller i Gyula Popely.
„Dopiero po utworzeniu rządu („15:5”) zaczęliśmy brać pod uwagę konkretnych ludzi, którzy mogliby się stać członkami przyszłego rządu […]. Dopiero utworzenie rządu [„15:5”]przeświadczyło nas, że Adamec nie jest właściwym człowiekiem i że musimy przyjść z konkretnymi propozycjami”[3].
6 grudnia premier oznajmił w swoim wystąpieniu w telewizji, że jego rząd nie może pracować w warunkach stałego nacisku ze strony opozycji. Skarżył się, że jego rządowi nie daje się niezbędnego minimum zaufania, by mógł pracować i spełniać dane obietnice. W związku z powyższymi argumentami oznajmił, że nie może odpowiadać za rozwój gospodarki w kraju i poprosił prezydenta o dymisję.
Następcą Adamca, zresztą przez tego ostatniego zaproponowanym, został słowacki prawnik Marian Čalfa, który w rządzie „15:5” był pierwszym wicepremierem.
Nowy kandydat na premiera okazał się człowiekiem, który łatwiej znajdował wspólny język z opozycją. Dzięki jego propozycji powołano do życia czechosłowacki „okrągły stół” złożony ze wszystkich mniej lub bardziej liczących się w społeczeństwie podmiotów życia politycznego. 10 grudnia komunistyczny jeszcze prezydent mianował Mariana Čalfę premierem drugiego po 17 listopada rządu federalnego:„Rezultatem konsultacji jest całkowita zgoda w kwestii składu rządu. Będzie w nim dziesięciu komunistów, dwóch członkowie ČSS, dwóch członków ČSL i siedem osób nie należących do żadnej partii politycznej. Ten rząd nazwaliśmy wspólnie rządem narodowego porozumienia”[4].
Po raz pierwszy od 1948 komuniści nie mieli większości w rządzie federalnym. W grudniu roku 1989 stosunek komunistów do niekomunistów wynosił: 10:11. W styczniu 1990 r. po odejściu z partii komunistycznej Valtra Komárka, Vladimíra Dlouhégo i Mariana Čalfy stosunek ten zmienił się na 7:14. Jednak stopniowe przejmowanie władzy przez OF i VPN trwało nadal. 6 lutego na miejsce dotychczasowego wicepremiera F. Pitry z KPCz przyszedł P. Pithart z OF. Tydzień później Ladislava Vodrážkę (ministerstwo hutnictwa, przemysłu ciężkiego i elektrotechnicznego) zastąpił Slavomír Stračár z VPN. Władza „porozumienia narodowego” dotrwała do 27 czerwca 1990. Do tego czasu udało się jej sformułować strategię radykalnej reformy gospodarczej, która otworzyła drogę Czechosłowacji do gospodarki rynkowej.
Skład rządu federalnego (rząd porozumienia narodowego)
Marián Čalfa (KPCz) – premier
Valtr Komárek (KPCz z poparciem OF i VPN) – pierwszy wicepremier
Ján Čarnogurský (bezpartyjny z poparciem OF i VPN)
Vladimír Dlouhý (KPCz z poparciem OF i VPN) – wicepremier i jednocześnie przewodniczący Państwowej Komisji Planowania
Oldřich Burský (ČSS) wicepremier i minister rolnictwa
František Reichel (ČSL) wiceminister i przewodniczący Państwowej Komisji Rozwoju Technicznego i Inwestycyjnego
Josef Hromádka (bezpartyjny) – wicepremier
Milan Čič (KPCz) – wicepremier, premier rządu słowackiego
František Pitra (bezpartyjny) – wicepremier, premier rządu czeskiego
Miroslav Vacek (KPCz) – minister obrony narodowej
Jiří Dienstbier (bezpartyjny z poparciem OF i VPN) –minister spraw zagranicznych
Václav Klaus (bezpartyjny z poparciem OF i VPN3) – minister finansów
Petr Miller (bezpartyjny z poparciem OF i VPN) – minister pracy i zagadnień socjalnych
Ladislav Vodrážka (KPCz) – minister hutnictwa, przemysłu ciężkiego i elektrotechniki
František Pinc (KPCz) – minister paliw i energetyki
Andrej Barčák (KPCz) – minister handlu z zagranicą
František Podlena (KPCz) – minister transportu i łączności
Ladislav Dvořák (ČSL) – minister sprawujący funkcję kierownika Federalnego Urzędu Cen
Květoslava Kořínková (bezpartyjna) – minister kontroli
Róbert Martinko (bezpartyjny z poparciem OF i VPN) minister bez krzesła
Richard Sacher (ČSL) minister bez krzesła, od 30.12.minister spraw wewnętrznych
Skład rządu federalnego po wolnych wyborach w czerwcu 1990 r.
Marián Čalfa (VPN) – premier
Pavel Rychetský (OF) – wicepremier
Jozef Mikolaško (KDH Ruch Chrześcijańsko-Demokratyczny) – wicepremier
Jiří Dienstbier (OF) – wicepremier i minister spraw zagranicznych
Václav Valeš (OF) – wicepremier
Miroslav Vacek (KPCz) – minister obrony narodowej
Ján Langoš (VPN) – minister spraw wewnętrznych
Václav Klaus (OF) – minister finansów
Slavomír Stračár (VPN) – minister handlu z zagranicą
Vladimír Dlouhý (OF) – minister gospodarki
Pavel Hoffmann (bezpartyjny) – minister bez krzesła
Petr Miller (OF) – minister pracy i zagadnień socjalnych
Jiří Nezval (OF) – minister transportu
Theodor Petrík (VPN) – minister łączności
Jeszcze szybciej OF obsadziło swoimi ludźmi ministerskie krzesła w rządzie Czech. 1 grudnia delegacja OF zażądała dymisji premiera Czeskiej Republiki Socjalistycznej F. Pitry. Choć Pitra nie cieszył się poparciem OF, opozycja nie wykluczała, że nowy rząd utworzony przez Pitrę takie poparcie uzyska. Delegacja OF nie przedstawiła Pitrze żadnych nazwisk:
„Na spotkanie z Pirą przybył Havel, Rajmont z Teatru Narodowego, jeden student i ja” opisuje to wydarzenie przyszły premier Czeskiej Republiki – Petr Pithart, „nie przynieśliśmy własnych propozycji, ale zażądaliśmy wymiany pięciu ministrów z resortów, które w największy stopniu dotyczyły życia każdego obywatela: szkolnictwa [Synková], kultury [Kymlička], sprawiedliwości [Kašpar], zdrowia [Prokopec] i spraw wewnętrznych [Jireček]. Podczas spotkania wymieniliśmy jedynie jedno nazwisko, na które zgodziliśmy się tuż przed spotkaniem – Lukeš, wymieniony przez nas jako kandydat na stanowisko ministra kultury. Zaproponowaliśmy więc kolejnego komunistę, gdyż Lukeš był jeszcze w partii. Nasza propozycja nie była jednak żadnym ultimatum. Kiedy Pitra zapytał się nas o dalsze nazwiska, byliśmy zaskoczeni. W zasadzie zaproponowaliśmy, aby na przykład minister sprawiedliwości nie był związany ze strukturami władzy, ale był zwykłym adwokatem. Ministrem spraw wewnętrznych miał być ktoś spoza KPCz. Kiedy okazało się, że Pitra chce od nas nazwisk, nie byliśmy mu w stanie ich podać. Dopiero po powrocie [ze spotkania] zaczęliśmy na ten temat dyskutować. Padły nazwiska Burešová, Moldán, itd. Pitrze bardzo zależało na porozumieniu i dlatego nasze propozycje zaakceptował. Pitra samodzielnie obsadził te resorty, co do których nie mieliśmy żadnych kandydatów”[5].
Skład rządu F. Pitry z 5.12.89
František Pitra (KPCz) – premier
Miroslav Toman (KPCz) – pierwszy wicepremier
Antonin Baudyš (ČSL) – wicepremier
Petr Mišoň (ČSS) – wicepremier
Jiří Nikodým (KPCz) – minister finansów
Milan Lukeš (KPCz) – minister kultury
Jaroslav Boček (KPCz) – minister gospodarki leśnej i wodnej
Vlasta Štěpová (bezpartyjna) – minister handlu i ruchu granicznego
Petr Hojer (KPCz) – minister przemysłu
Dagmar Burešová (bezpartyjna) – minister sprawiedliwości
Milan Adam (ČSS) – minister szkolnictwa, młodzieży i sportu
Antonin Hrazdíra (KPCz) – minister spraw wewnętrznych i środowiska naturalnego
Ludvík Motyčka (KPCz) – minister budownictwa
Pavel Klener (bezpartyjny) – minister zdrowia i spraw socjalnych
Jan Vodehnal (KPCz) – minister rolnictwa
Stanislav Kukrál (bezpartyjny) – wicepremier, przewodniczący Sekretariatu Kontroli Ludowej
Bedřich Moldan (bezpartyjny) – minister bez krzesła
Premier F. Pitra nie potrafił przystosować się do nowych warunków. Jego koledzy: Milan Číč (KPCz), premier Socjalistycznej Republiki Słowacji i M. Čalfa, premier federalny, opuścili szybko szeregi partii przechodząc na stronę opozycji i dzięki temu przedłużając sobie polityczny żywot F. Pitra podał się do dymisji 6 lutego 1990, a jego miejsce zajął nieformalny zastępca Havla, Petr Pithart. W ten sposób OF już dwa miesiące po wydarzeniach z 17 listopada potrafiło bez żadnego referendum, bez żadnych wyborów, bez walki i powstań obsadzić stanowisko prezydenta republiki, premiera Czeskiej Socjalistycznej Republiki i większość kluczowych stanowisk w rządzie. Wolne wybory z czerwca potwierdziły jedynie fakt, iż władza „aksamitnie” przesunęła się do rąk opozycji.
Największym sukcesem „aksamitnej rewolucji” był wybór na stanowiska prezydenta kraju głównego reżysera i aktora rewolucji – Václava Havla. Nie był to sukces opozycji, lecz właśnie rewolucji jako całości. Wspólnej rewolucji opozycji, społeczeństwa i władzy. Nowego prezydenta wybrał parlament, w którym większość mieli komuniści dzięki pomocy komunistycznego premiera. Havlowi pomogło też wielkie społeczne poparcie, tysiące transparentów z napisem Havel na hrad, które zapełniły praskie ulice dosłownie z dnia na dzień.
Z początku nic nie wskazywało na to, iż to właśnie Havel zostanie prezydentem Czechosłowackiej Republiki Socjalistycznej. Przede wszystkim autor „Siły bezsilnych” był ogromnym autorytetem, ale tylko w wąskim gronie opozycji, wśród społeczeństwa nie był w ogóle znany, bądź znany był jako syn rodziny miliarderów – „burżuazyjny synalek”. Havel na początku jawił się większości jako jakiś ekstremista, który nie może stać na czele narodu: „Havel jako członek Charty jest nie do przyjęcia, przedstawiciele władz nie będą chcieli z nim rozmawiać. […] zwykli ludzie Havla nie będą popierać, dlatego, że przeciw niemu były prowadzone takie negatywne kampanie”[6]. Havel na początku wcale nie wydawał się najlepszym kandydatem na przywódcę:
„[…] gdy Havel wystąpił w telewizji po raz pierwszy […] nie wypadł zbyt przekonywająco, pewnie dlatego, że był znacznie zmęczony i jeszcze nie umiał występować przed publicznością […] studenci uważali, że nie może być przywódcą Forum [Obywatelskiego]. Dużo bardziej im się podobało wystąpienie V. Komárka, którego widzieliby chętnie na czele OF”[7].
Warto dodać, że jeszcze nie w pełni profesjonalne badania opinii publicznej wskazywały na nikłe poparcie Havla wśród społeczeństwa (tylko około jednego procenta badanych wskazywało na przywódcę OF jako swojego kandydata na najwyższe stanowisko w państwie, podczas gdy dużo większą popularnością cieszyli się np. A. Dubček czy V. Komárek – około 10 proc.)[8].
Delegacja OF żądając dymisji dotychczasowego prezydenta G. Husáka nie miała własnego kandydata na to stanowisko, nie była też zgodna, kogo ewentualnie mogłaby poprzeć. Gdy L. Adamec rezygnował ze stanowiska premiera i napomknął o możliwości kandydowania na stanowisko prezydenta, w pierwszej chwili OF rozważało możliwość poparcia Adamca. Później, między innymi pod wpływem swoich partnerów ze słowackiej VPN kandydatura Adamca upadła. Wtedy posypały się inne możliwe kandydatury: Dubček, Sacher, Kusý, Katětov, Císař… Niekończące się dyskusje toczone wśród OF przerwała propozycja kandydatury V. Havla:
„Myślę, że dla wielu ludzi (i oczywiście dla studentów) jest taka symboliczna osoba – Václav Havel. Dla mnie jest to osoba – budziciel, które potrafił wszystkie te wydarzenia powołać do życia, oczywiście wraz z ludźmi, z którymi współpracował. Jest to dla mnie gwarancja demokratycznych zmian i tego, że nie przekroczymy linii reformowanego komunizmu, którego tak bardzo się obawiamy”[9].
Powiedział podczas obrad rozszerzonego kryzysowego sztabu Centrum Koordynacyjnego OF 5 grudnia Michael Kocáb. Reakcja Havla była następująca:
„Ja oczywiście nie chcę być prezydentem.” Nie chciała też jego żona Olga. „Ale kiedy sytuacja będzie tak napięta, że racja stanu wymagać będzie tego, żebym na krótki okres [sic!] nim [prezydentem] był, jestem w stanie podjąć się tego”. Zaraz jednak zastanawiał się: „Mam nadzieję, że obowiązki wobec państwa nie przeszkodzą mi wykonywać moje osobiste obowiązki i że dadzą się oddzielić od literatury”[10]. Jak wspomina Petr Pithart podczas tych rozmów padały argumenty, które
„dziś wydawać nam się mogą śmiesznymi i bezpodstawnymi, ale wtedy odgrywały swoją rolę. Mówiło się: Havel nie może być prezydentem, ponieważ jest dramatopisarzem, a jego dramaty nie mogłyby być grane w teatrach. Havel odpowiadał: no jasne nie mogłyby być grane. Gdyby jednak je grano nikt by nie napisał o nich inaczej niż jako o dramatach prezydenckich”[11].
Kandydatura Havla jako jedyna spotkała się z jednoznacznym poparciem większości, nawet ci, którzy byli jej przeciwni, nie czynili tego ze względów osobistych czy merytorycznych, lecz dlatego, że chcieli zatrzymać Havla w OF jako jedyną osobistość jednoczącą członków Forum, które składało się przecież z ludzi prawicy, lewicy, byłych komunistów, dysydentów, robotników i ludzi nomenklatury. Pozostawał tylko jeden problem: jak przekonać społeczeństwo do człowieka, którego nie znało, lub znało od nie najlepszej strony. Przekonać też należało parlament, gdzie zasiadali ludzie, dla których Havel jeszcze do niedawna był wrogiem numer jeden, członkiem Charty, imperialistą i agentem CIA. Jednak w tamtych dniach nie było rzeczy niemożliwych. OF posiadało tak wielki mandat zaufania społecznego, że – jak zauważył jeden z jego członków – wystarczy aby kandydat się znalazł, a społeczeństwo go zaakceptuje.
Havel był znany na świecie jako autor dramatów, przemawiały za nim jego osobiste zalety, naturalny autorytet, jego walka o wolność potwierdzona wielokrotnymi pobytami w więzieniu. Reakcja społeczeństwa była fantastyczna, w ciągu niewielkiego okresu czasu Havel stał się narodowym ulubieńcem i niekwestionowanym autorytetem. I choć dzisiaj wydaje się to być trochę nierealne, to trzeba zdać sobie sprawę, że w tamtych rewolucyjnych dniach niemal każdy stać się mógł bohaterem dosłownie z dnia na dzień. Ale największą niespodzianką była reakcja posłów ze Zgromadzenie Federalnego, którzy Havla wybrali jednogłośnie.
Atmosferę tamtego głosowania opisuje przyjaciel Havla – K. Hvížd’ala:
„Posłowie … byli tam tacy wioskowi plotkarze… Zupełnie nie wiedzieli, co się z nimi dzieje. A atmosfera, która wznosiła się nad salą Władysława, świadczyła o tym, że byli politycznie nie wyrobionymi marionetkami. Cały czas myślałem, że choć jeden stanie w obronie ich honoru i będzie głosował przeciw. Gdy przekonałem się, że żaden z nich nie ma takiego zamiaru, sam poniosłem rękę na znak, że jestem przeciw, ale Pavel Landovský złapał mnie za rękę: ‘chłopie, przecież nie jesteś posłem’ powiedział”[12].
[1] Rozmowa z Petrem Pithartem[w:] Deset…, s.649.
[2] Měchýř, J.: Velký převrat či snad revoluce sametová?, op. cit., s. 337.
[3] Rozmowa z Petrem Pithartem [w:] Deset…, s. 649.
[4] Měchýř, J.: Velký převrat či snad revoluce sametová?, op. cit., s. 339.
[5] Rozmowa z Petrem Pithartem[w:] Deset…, s.649.
[6] Rozmowa z Martinem Klímą [w:] Deset…, s.601.
[7] Rozmowa z Markiem Bendą [w:] Deset…, s.568.
[8] Měchýř, J.: Velký převrat či snad revoluce sametová?, op. cit., s.99-101.
[9] Suk, J.: Občanské forum. Listopad–prosinec 1989, 1. D. údalostí, 2. D. dokumenty, Praha 1998, s. 86.
[10] Ibidem, s. 87.
[11] Rozmowa z Petrem Pithartem [w:] Deset…, s. 650.
[12] Měchýř, J.: Velký převrat či snad revoluce sametová?, op. cit., s. 102.
